Twee soorten aanslagen

De laatste tijd is er, onder andere door het nieuwe N-VA veiligheidsplan, veel te doen rond antiterrorismebeleid. Hoeveel vrijheid willen we opgeven in de strijd tegen terreur? Welke prijs willen we betalen? Moet er een mogelijkheid tot noodtoestand komen? Helpt die wel om aanslagen te voorkomen? Leidt een maatregel tot minder doden en gewonden door terreur?

Die laatste twee vragen worden in één adem gesteld, ze lijken dezelfde. Toch is er een subtiel, maar belangrijk verschil. Niet elke aanslag leidt tot evenveel doden, want de ene aanslag is de andere niet. We moeten niet het aantal aanslagen zo laag mogelijk houden maar wel het aantal doden door aanslagen. En soms zijn die doelen tegenstrijdig.

Grofweg zijn er twee types aanslagen. Het eerste kunnen we eenvoudige aanslagen noemen. Rouen, Zaventem, Maelbeek, Utoya, Nice, De Bataclan. Ze vereisen relatief weinig voorbereiding en coördinatie en worden gepleegd met makkelijk verkrijgbare wapens (machinegeweren, gebricoleerde explosieven, een vrachtwagen).

Het tweede type is de complexe aanslag. Denk hierbij aan de aanslagen op de WTC-torens en het Pentagon op 11 september 2001 (9/11). Tegelijkertijd vier vliegtuigen kapen vereist een mate van voorbereiding en coördinatie die niet te vergelijken valt met de eenvoudige aanslagen die de laatste jaren in Europa gepleegd werden. Een aanslag met chemische, biologische of nucleaire massavernietingswapens is ook een complexe aanslag, gezien de technische moeilijkheden.

Er zijn enkele belangrijke verschillen tussen beide types aanslagen. Omdat ze makkelijker uit te voeren zijn, komen eenvoudige aanslagen vaker voor. Dat maakt het ook onmogelijk om ze allemaal te verijdelen. Je kan nooit élk groepje met snode plannen en een mes, Kalasjnikov of vrachtwagen tegenhouden. Gelukkig staat er een fysieke limiet op de hoeveelheid mensen die je op een bepaalde tijd met die eenvoudige middelen kan doden. In de Bataclan bijvoorbeeld waren meer dan duizend concertgangers aanwezig op het moment dat een getraind commando binnenviel met als doel zoveel mogelijk slachtoffers te maken. Er vielen 89 slachtoffers en een tweehonderdtal gewonden. Een verschrikkelijke dodentol, maar het toont ook de relatieve ineffectiviteit aan van eenvoudige wapens. Gelukkig voor het drie vierde van de aanwezigen dat ongedeerd weg kon vluchten.

Complexe aanslagen vragen veel meer voorbereiding en middelen en zijn daardoor zeldzamer. Ze zijn ook veel dodelijker. 9/11 was dodelijker dan alle aanslagen in het Westen in de vijftien jaar erna. We zijn voorlopig gespaard gebleven van een aanslag met chemische, biologische of nucleaire wapens. Hopelijk blijft dat zo, maar mocht zo'n aanslag er ooit komen, zal het dodental niet te vergelijken vallen met dat bij eenvoudige aanslagen.^[1] Zelfs 9/11 zou er, gruwelijk genoeg, bij kunnen verbleken.^[2]

We leven in een wereld waarin zowel eenvoudige als complexe aanslagen plaatsvinden. Wie het aantal aanslagen wil beperken zal focussen op de eenvoudige aanslagen, daar zijn er immers veel meer van. Wie daarentegen het aantal doden door terreur zo laag mogelijk wil houden, zal erop focussen om de kans op een complexe aanslag te verkleinen. In een ideale wereld zouden we beiden doen, maar we leven niet in een ideale wereld. We beschikken niet over oneindige middelen, ook niet voor terreurbestrijding.

Stel: je werkt bij de staatsveiligheid en je krijgt een budget om tien nieuwe krachten aan te nemen. Je kan ze inzetten voor het opvolgen van vijf terugkerende Syriëstrijders^[3], die wel eens een eenvoudige aanslag type Rouen of Zaventem zouden kunnen plannen. Of je kan ze inzetten om beter toe te zien op smokkel in de haven, om te vermijden dat terroristen grondstoffen voor een chemisch of nucleair massavernietigingswapen kunnen binnensmokkelen. Kies je het tweede, dan worden de teruggekeerde Syriëstrijders natuurlijk niet gevolgd.^[4]

Een onthecht, rationeel mens weet welke beslissing hij hoort te nemen. Een aanslag met een chemisch massavernietingswapen kan tienduizenden slachtoffers maken. Zelfs wanneer de vijf Syriëstrijders een drama als de Bataclan zouden evenaren, is de dodentol daarvan honderd keer lager dan bij het chemische wapen. Als er dus ook maar een beetje kans bestaat dat meer toezicht op smokkel in de haven zo'n aanslag met een chemisch wapen verijdelt, red je meer mensenlevens door je extra personeel naar de haven te sturen. Je laat de aanslag met het relatief lage dodenaantal gebeuren, om een veel ergere aanslag te kunnen voorkomen.

Het probleem is dat beslissingen over ons antiterreurbeleid niet genomen worden door onthechte, rationele mensen. Ze worden genomen door politici, die de krijtlijnen uitzetten voor politie, justitie, leger en staatsveiligheid. Die politici moeten dan weer verantwoording afleggen aan de kiezer: als er een aanslag gebeurt, word je daar als politicus door de kiezer op afgerekend. Een volgende eenvoudige aanslag zoals die in Zaventem en Maalbeek, zou er waarschijnlijk toe leiden dat er ontslagen vallen. De kiezer zoekt een zondebok. Is het niet nu dan is het bij de volgende verkiezingen.

Ik betwijfel of de kiezer het verschil ziet tussen het aantal aanslagen minimaliseren, en het aantal doden door aanslagen minimaliseren. Een politicus die moet zeggen dat hij bewust niet alle middelen heeft ingezet om die eenvoudige aanslag te voorkomen, ook al was dat om de kans op een potentieel dodelijkere complexe aanslag kleiner te maken, zal op weinig clementie kunnen rekenen.

Dan zijn er twee mogelijkheden. Misschien zijn politici de betere versie van onszelf, die los van enig carrièrebelang het juiste doen^[5] en die de incorrecte manier van kijken van de kiezer negeren. Ik vrees echter dat het de tweede optie is, namelijk dat politici wel rekening houden met die denkfout van de kiezer. Dat het beleid daardoor teveel gefocust zal zijn op aanslagen voorkomen in plaats van op het aantal doden door aanslagen zo laag mogelijk te houden. Niet dat er géén middelen zullen gaan naar het voorkomen van complexe aanslagen, maar waarschijnlijk wel te weinig. Dan zullen er verhoudingsgewijs te veel middelen gaan naar het tastbare schrikbeeld van de teruggekeerde Syriëstrijder die aan een machinegeweer zou kunnen geraken. Dat betekent dan, helaas, dat er meer terreurdoden zullen zijn dan noodzakelijk. En we zullen het aan onszelf te danken hebben.