Mijn egoïstisch probleem met Zwarte Piet

Zwarte Piet, ieders favoriete kindervriend, is een racistisch stereotype. Dat hoeft niet te verbazen, want de versie van Zwarte Piet die we nu kennen is ontstaan in het midden van de negentiende eeuw, een tijd waarin zwarten als minderwaardig ras werden gezien, de kolonisatie van Afrika een versnelling hoger schakelde en slavernij nog volop bestond. De kledij van Zwarte Piet is geïnspireerd op het uniform van zwarte huisdienaren. Zijn opzichtig rood geverfde lippen, gouden oorringen en volledig zwarte gezicht maken het racistische plaatje compleet.^[1] Hopelijk zijn we ondertussen zo ver dat de racistische oorsprong van Zwarte Piet niet verder hoeft te worden toegelicht.

Of Zwarte Piet die racistische betekenis nu nog heeft, is een andere vraag. Symbolen kunnen immers van betekenis veranderen: geen enkele Europeaan associeert het hakenkruis nog met voorspoed en geluk. Volgens die redenering is de interpretatie van Zwarte Piet de afgelopen decennia veranderd. Nu kijkt iedereen doorheen het stereotyperende uiterlijk, dat we nauwelijks nog opmerken. Het is een relict uit lang vervlogen tijden, door het schuren der jaren van zijn betekenis ontdaan. Of zoals Koen Lemmens het verwoordde: "In feite is Zwarte Piet, interpretatief, al lang een Roetpiet."^[2]

Wie die redenering volgt, wil nog wel erkennen dat Zwarte Piet een racistische oorsprong heeft, maar begrijpt het probleem niet. In 2016 interpreteert niemand hem nog zo, dus waarom al het gedoe? Waarom een mooie traditie veranderen? Waarom moet er weer gemelkt worden over racisme? Onze samenleving is dat type openlijk racisme al lang ontstegen, toch? Tuurlijk, helemaal onschuldig is Piets ontstaansgeschiedenis niet, maar dat is toch niet relevant meer?

Waarop ik rondom mij heen kijk en denk: niet relevant meer, really?

Waarom is het publieke debat dan zo halsstarrig? Als negatieve stereotypering niet meer meespeelt en geen probleem vormt, waarom voelt een groot deel van de witte meerderheid zich dan zo aangevallen? De suggestie dat Zwarte Piet een racistische oorsprong heeft, en dat dat nog altijd een probleem is, wordt niet rustig en onthecht overwogen. Mensen maken geen oprechte afweging wanneer een racistische ontstaansgeschiedenis zo ver in het verleden ligt dat die niet meer speelt. Nee, wat je krijgt is een bot afwijzen, een weigeren om na te denken. "Dat probleem stelt zich niet." en "Ze moeten onze tradities met rust laten!" zijn geen reacties van een samenleving die een openlijk racistisch verleden ontstegen is, maar van één die het onder de mat veegt.

Roetpiet

Als de raciale stereotypering in Zwarte Piet dan toch niet meer relevant is, kan iemand mij dan uitleggen waarom we die niet gewoon laten vallen? Waarom houden we krampachtig vast aan de blackface, de oorbellen en de dikke lippen waarvan iedereen die het wil zien weet dat het een racistisch stereotype is? ^[3]

Wie elke kanttekening bij Zwarte Piet als een bruuske aanval op zijn identiteit ziet, zal ik met dit stuk waarschijnlijk niet overtuigen. Maar gelukkig is dat niet de meerderheid. Voor wie wel erkent dat Zwarte Piet stereotyperende kenmerken heeft maar daar schouderophalend op reageert ("Is er nu echt niets belangrijker om het over te hebben?"), heb ik de volgende vraag: waarom niet gewoon voor Roetpiet gaan?

Ik kan begrip opbrengen voor wie vindt dat het, anno 2016, allemaal een storm in een glas water is. Dat wil niet zeggen dat ik het ermee eens ben. Enkele decennia waarin openlijk racisme maatschappijbreed veroordeeld wordt lijken mij niet genoeg om met zekerheid te kunnen zeggen dat we de eeuwen ervoor ontstegen zijn.^[4] Maar ook al vind je de racistische achtergrond van Zwarte Piet niet relevant meer, waarom zou je er dan aan gehecht zijn? Wat heb je te winnen door je eraan vast te klampen, door je in allerlei bochten te wringen om hem te verdedigen? Just let him go, omarm de Roetpiet, en maak de wereld een beetje beter.

Niet iedereen hoeft uren aan introspectie te doen over racisme in onze samenleving. Niet iedereen hoeft kritisch te reflecteren over onze tradities. Maar als je met een symbolische daad die je verder niets kost kan aangeven dat alvast jij niet in een kramp slaat bij de minste kritiek en openstaat voor de gedachte dat er wel een probleem is - waarom niet? Als je vindt dat Zwarte Piet interpretatief al lang een Roetpiet is, wat heb je dan te verliezen door zijn uiterlijk mee te laten evolueren?

All of the fun, none of the racism.

Gekwetste gevoelens

Ik ben het helemaal met Koen Lemmens eens: de interpretatie van een symbool of traditie enkel laten afhangen van de geschokte gevoelens van een minderheid is een griezelige gedachte. Dan zetten we mensen aan om zich gekwetst te voelen en wordt de maatschappelijke norm bepaald door degenen met de dunste huid. Voor alle duidelijkheid: ik wil Zwarte Piet niet veranderen omdat sommigen zich erdoor gekwetst voelen.

Natuurlijk zijn de gekwetste gevoelens van sommige zwarte medeburgers ook van belang, maar erop focussen vertroebelt het debat. Het legt het probleem bij degene die zich gekwetst voelt. Als die niet zo overdrijft/flauw is/problemen zoekt/Vlaamse tradities haat^[5], zou er geen probleem zijn. En misschien het ergst van allemaal, het leidt tot belachelijke krantenartikels genre 'we hebben op de markt een zwarte gevonden die zegt dat er geen probleem is, dus er is geen probleem'.

Nee, ik wil van Zwarte Piet af omwille van een egoïstische reden: ik kom graag zo weinig mogelijk in contact met stereotypen. Ik probeer namelijk om, you know, niet racistisch te zijn. En hoe je het ook draait of keert, en ook al hebben sommige zwarten er geen probleem mee, Zwarte Piet is nu eenmaal een racistisch stereotype.

Stereotypering is een subtiel en sluipend gif dat ons allen beïnvloedt. We hebben er genetische aanleg voor en je moet je daarvan bewust zijn om je ertegen te kunnen verzetten. Ik probeer dat te doen, en die opgave wordt net dat beetje moeilijker gemaakt als er in elke etalage een racistisch overblijfsel van ons koloniaal verleden pronkt. Dus, als je het niet voor jezelf wil doen, niet voor degenen die op de speelplaats 'Zwarte Piet' worden genoemd en niet voor de samenleving, doe het dan voor mij. Laat Zwarte Piet varen om nooit meer terug te keren, verwelkom Roetpiet, en maak mijn queeste om een beter mens te worden net dat tikje makkelijker.

Ja, er zijn grotere problemen dan Zwarte Piet. Roetpiet zal discriminatie bij huisvesting en werk niet oplossen, onze koloniale wandaden niet goedmaken en niets doen aan de problemen in het onderwijs. Maar het is een goede plaats om te beginnen: het kost je niets en de symbolische waarde is groot. Zoals de bekende cultuurfilosoof Macklemore al observeerde over het homohuwelijk:

It isn't gonna solve it all, but it's a damn good place to start