Is onze samenleving superieur?
"Stap voor stap - ontkerkelijking, ontzuiling, abortus, ongehuwd samenleven, euthanasie, homohuwelijk, noem maar op - is België uitgegroeid tot een samenleving waarin je zelf beslist hoe je denkt en hoe je leeft. Daar mogen we trots op zijn. Onze manier van leven is zonder enige twijfel superieur aan alle andere in de wereld."[1]
Zo pookte Gwendolyn Rutten het vuur der cultuurstrijd nog eens op. Zoveelste poging om de kiezers die ze aan de N-VA kwijt is terug te halen.[2] (Zie #ikbensalafist over haar vorige 'liter aanmaakvloeistof op de barbecue'-momentje.)
Deze keer heeft ze een punt. Ik vind, net als Rutten, onze manier van leven de beste van alle huidige samenlevingsvormen. Ik zou nergens liever willen wonen dan in een liberale rechtstaat. Ja, we exporteren de ecologische kost van onze levensstijl[3], maar andere maatschappijvormen doen hetzelfde. Of zouden dat doen, mochten ze de kans hebben.
Waarom schrijf ik dit dan? Niet omdat Rutten dat arrogante superieur gebruikte om de voorspelbare tegenreacties van links uit te lokken, waarna de rechtse kiezer zich ergerde aan die reacties en Rutten's "wij zijn goed bezig!"-schouderklopje dubbel zoveel deugd deed. Dat is irritant, maar hoort helaas bij het spel. Ik schrijf dit omdat het woord superieur ons denken beïnvloedt, en daardoor een betere wereld tegenhoudt.
Verleg je referentiekader
Superieur zoomt in op het verschil tussen wat superieur is en wat inferieur is. Daardoor vernauwt je referentiekader:
Wat een afstand tussen goed en slecht. Wie superieur gebruikt, focust op die tegenstelling. Het lijkt alsof je veel hebt bereikt, maar de keerzijde daarvan is dat je veel kan verliezen. Geen wonder dat je dan vooral jezelf feliciteert en verdedigt wat je al hebt. Superieur doet achterover leunen in een comfortabele fauteuil, glaasje champagne in de hand. Het staart in de achteruitkijkspiegel en is zo een rem op maatschappelijke vooruitgang.
Superieur fnuikt ook de verbeelding. Want waarom zou je eigenlijk enkel vergelijken met alle huidige samenlevingsvormen?
Honderdvijftig jaar geleden was België een van de meest liberale rechtstaten. Politici konden met recht en rede beweren dat België kon pronken met de beste samenlevingsvorm ter wereld, superieur aan alle andere. Wat een geluk dat mensen toen niet zelfgenoegzaam achterover leunden, maar wel bleven dromen en vechten voor meer vrijheid. Want wanneer wij in 2017 naar dat België terugkijken, zien we vooral een samenleving die doet denken aan Saoedi-Arabië nu. Een mannelijke elite die de plak zwaait, nauwelijks vrouwenrechten en erbarmelijke omstandigheden voor het werkvolk.[4]
Hoe zullen mensen over honderdvijftig jaar terugkijken naar onze manier van leven? Geven ze ons een schouderklopje voor ontzuiling, homohuwelijk of euthanasie? Of verdwijnen die verwezenlijkingen in het niets naast de klimaatopwarming, het leed van miljarden dieren in de vleesindustrie, oceanen vol plastiek, seksueel geweld, ons onverwerkt koloniaal verleden en herverdeling met oogkleppen op? Zien zij eigenlijk een verschil tussen België en Saoedi-Arabië in 2017? Of lijkt elk verschil triviaal bij de gedeelde barbaarsheid, zoals wij dat voelen wanneer we naar Middeleeuwse samenlevingen kijken?
Hoe hebben mensen in 2167 de uitdagingen hierboven aangepakt? Welke maatschappelijke problemen kennen zij? Wat vinden zij de ideale samenlevingsvorm? Als dat nog altijd de liberale rechtstaat is, hoe verschilt die dan van de onze?
Natuurlijk is daar geen pasklaar antwoord op. Maar wie onze samenlevingsvorm superieur noemt, stelt die vragen zelfs niet. Zo geraken we nergens. Daarom stel ik voor dat we superieur vervangen door een formulering die ons denken niet limiteert maar stimuleert: net iets minder slecht. Dat nodigt automatisch uit om na te denken over wat beter kan:
Net iets minder slecht heeft alles wat we nodig hebben. Het erkent dat we hier beter af zijn dan elders en laat dus geen ruimte voor misplaatst cultuurrelativisme, maar het legt de focus op waar we naartoe moeten. En marche!
Voor wie denkt dat ik te cynisch ben over Rutten's motieven: als het haar echt om het verdedigen of bevorderen van het liberalisme ging, waarom zou ze dan in godsnaam het woord superieur gebruiken? Ik heb nog nooit iemand overtuigd door te openen met "mijn manier van denken is superieur". Toegegeven, daar moet ik mezelf regelmatig aan herinneren. ↩︎
Low impact man Steven Vromman observeerde dat onze 'superieure' levensstijl de aarde naar de maan helpt.
Hij heeft een punt, maar ik vind dat geen argument tegen de liberale rechtstaat als samenlevingsvorm. Het is wel een indicatie dat onze versie ervan een update nodig heeft. Onze ecologische voetafdruk is een gevolg van het falen van de liberale rechtstaat om ons te laten opdraaien voor de schade die we veroorzaken. Maar dat kan je perfect aanpakken binnen het kader van de liberale rechtstaat. Kijk bijvoorbeeld naar het uitbreiden van dierenrechten of de experimenten met rechtspersoonlijkheid voor natuur. Of naar alle ecologische vooruitgang van de afgelopen decennia.
Die ingebouwde mogelijkheid tot vooruitgang is de kracht van ons systeem, zoals Maurits Vande Reyde van Jong-Vld terecht opmerkte:
"In een vrij en democratisch systeem kan je gelukkig ook aanklagen wat er fout loopt en daaruit actie ondernemen. Zo hebben we door de eeuwen heen progressie gemaakt. Vrouwenrechten, het homohuwelijk, de strijd tegen klimaatopwarming: het zijn maar een paar dingen die we dankzij- niet ondanks- onze manier van leven hebben kunnen afdwingen. Er zijn veel plekken op aarde waar dat niet mogelijk is. Ik kan me vergissen, maar mocht low impact man de pech hebben in een minder vrij systeem te leven, hij zou zijn ecologische afdruk alleen nog maar binnen vier celmuren kunnen verkleinen. Die vrijheid, die constante prikkel tot progressie, dat is dus net wél het superieure aan onze samenleving en manier van leven."
(Met deze verwoording ben ik het wel helemaal eens: "die constante prikkel tot progressie, dat is het superieure aan onze samenleving". Vergelijk dat met Rutten's in steen gebeiteld lijstje verworvendheden.) ↩︎Ja, Saoedi-Arabië is geen liberale rechtstaat, dat klopt. En het klopt ook dat België in 1831 de mogelijkheid tot beter in zich had dankzij de liberale vrijheden in de grondwet, die publiek debat mogelijk maakten. Maar dat is het punt net. Negentig procent van je aandacht moet gaan naar hoe je die mogelijkheid gaat gebruiken om de samenleving daadwerkelijk beter te maken, tien procent naar jezelf fêteren. Nu lijkt het eerder omgekeerd.
Ter illustratie: filosoof Maarten Boudry sloot zijn lezing op de boekvoorstelling van Gwendolyn Rutten af met "Laten we erkennen dat de samenlevingsvorm hier in het Westen inderdaad superieur is, dat ze dat tot voor kort helemaal niet was, en dat het nog beter kan worden, hier en elders."
Daar kan ik me in vinden, maar in die lezing gaat het verder nergens over hoe het dan wel beter kan. Rutten zei er ook niets over in haar mediaronde.
Rutten en Boudry zouden er goed aan doen deze quote, uit een artikel over de teloorgang van het traditionele socialisme, boven hun bureau te hangen. Hij geldt net zozeer voor het liberalisme en de liberale verwezenlijkingen:
"Ooit forceerde [klassiek links] algemeen stemrecht. En omdat het incontournable was, kwam er een sociale zekerheid en kregen miljoenen mensen uitzicht op een fatsoenlijk leven. Daar hebben de leiders zich op de 1 meistoeten jarenlang zelfvoldaan voor op de borst geklopt. Het besef dat de wereld die ze mee hadden opgebouwd, slechts een tussenstation was, kwam pas veel later. Te laat, toen de trein al vertrokken was en de rode scharen de 1 meireünies voor andere oorden hadden ingeruild." ↩︎