Wat Donald Trump en Ringland gemeenschappelijk hebben

Even terug naar 2012. Pendelaars vervloeken de files op de Antwerpse Ring. Buurtbewoners en actiegroepen klagen de luchtvervuiling aan. Enkele mogelijke oplossingen daarvoor (van ondenkbaar via beleid terug naar ondenkbaar):

- auto's verbannen uit de hele stad - 30 km/u op de Ring
- een volledige overkapping - een gedeeltelijke overkapping
- **Oosterweelverbinding met hier en daar een extra park - Oosterweelverbinding**
- Oosterweelverbinding, maar dan met (nog) meer rijstroken en meer beton
- Koning Auto, stofmasker verplicht voor fietsers en voetgangers

De opties in het vet waren in 2012 het populairst en werden gezien als logisch beleid of potentieel beleid. De overkapping van de Antwerpse Ring was ondenkbaar, op zijn best een utopisch concept op een bierkaartje.

Enter Ringland. Dat hamerde jarenlang met mediagenieke acties op het probleem van luchtvervuiling (CurieuzeNeuzen) en de voordelen van meer open ruimte (Ringlandfestival). Onder meer dankzij met crowdfunding gefinancierde studies veranderde de overkapping van utopie in legitieme beleidsoptie. Politieke partijen volgden enthousiast (Groen), na enig tegenstribbelen (Open Vld) of gedeeltelijk (N-VA). Een volledige overkapping is anno 2017 helemaal mainstream en de populairste optie in het publieke discours. Op vijf jaar tijd is de ruimte voor mogelijk beleid, het Overton Window, merkelijk verschoven:

- auto's verbannen uit de hele stad - 30 km/u op de Ring
**- een volledige overkapping
- een gedeeltelijke overkapping
**- Oosterweelverbinding met hier en daar een extra park
- Oosterweelverbinding - Oosterweelverbinding, maar dan met (nog) meer rijstroken en meer beton
- Koning Auto, stofmasker verplicht voor fietsers en voetgangers

Het Overton Window is een concept dat stelt dat het debat over mogelijk beleid begrensd wordt door wat het publiek bereid is te aanvaarden.^[1] Een idee dat daarbuiten valt, zoals het volledig overkappen van de Ring (in 2012), wordt gezien als radicaal, onaanvaardbaar of zelfs ondenkbaar.

Voor wie een beleid wil dat ver van de mainstream ligt (dus: buiten het Overton Window), is het vechten tegen de bierkaai. Maar, zo gaat de theorie verder, dat Overton Window kan bewust worden verschoven. Wil je een radicaal idee acceptabel maken, pleit dan voor het ondenkbare. Zo zal het radicale idee gematigder lijken, deel worden van het mainstream discours en mogelijk beleid worden.

De grenzen van het aanvaardbare discours verleggen en zo de ruimte scheppen voor het beleid dat je wil voeren? Donald Trump kent dat mechanisme. Wil je zo weinig mogelijk moslims in je land? Pleit dan in je campagne voor een tijdelijke ban op alle moslims. Wanneer je vervolgens aan de macht komt, lijkt je beleid om slechts moslims uit zeven 'riskante' landen te bannen gematigder.^[2] Ook al was dat twee jaar geleden nog absoluut ondenkbaar.

Het Overton Window kan verschoven worden door de strategie van één actor. Trump beïnvloedt het debat én voert beleid. Maar degene die het discours verschuift en degene die het beleid uitvoert, kunnen ook los van elkaar staan.

Theo Francken en het zeventigpuntenplan

In 1992 presenteerde het Vlaams Blok het beruchte zeventigpuntenplan, dat een vorm van apartheid wilde invoeren. Het bevatte ideeën zoals punt 48: "Wie als vreemdeling een veroordeling voor een misdrijf, waarop tenminste 6 maanden gevangenisstraf staat, oploopt, moet onmiddellijk uitgewezen worden." Politici en nette burgers vielen over elkaar heen om het plan te veroordelen.

Die verontwaardiging nam geleidelijk aan af. Wat in 1992 nog onaanvaardbaar was, bleek in 2004 voor een groot deel van de bevolking acceptabel. Het Vlaams Belang werd, met een zachtere campagne maar hetzelfde discours (waaronder punt 48), de grootste partij van Vlaanderen. Het Overton Window schoof de jaren daarna verder op. In 2015 stelde de Liga voor Mensenrechten dat het zeventigpuntenplan "ofwel uitgevoerd, ofwel niet meer taboe" was.^[3]

De kers op de taart kwam op 9 februari 2017. Vijfentwintig jaar na het zeventigpuntenplan keurde de Kamer een wetsontwerp van Theo Francken goed: vreemdelingen die hier geboren en getogen zijn kunnen voortaan het land uitgezet worden, zonder veroordeling.^[4] (Zo bont maakte zelfs het Vlaams Blok het niet.) De verschuiving van het Overton Window is compleet. Wat in 1992 verketterd werd als onaanvaardbaar in het publieke debat, werd gradueel acceptabel, vervolgens populair en is nu beleid.

Vlaams Belang realiseerde dus een aardig deel van zijn zeventigpuntplan zonder aan de macht te komen.^[5] De publieke opinie beïnvloeden was voldoende. Theo Francken doet immers gewoon wat hij moet doen om (her)verkozen te worden, zoals elke politicus. Ook centrumpartijen CD&V en CdH stemden voor. Net als Open Vld - dat sinds kort toch al staat voor populisme light. De sp.a stemde tegen, maar is wel 'flinks'.^[6] Wie de grenzen van het publieke debat verlegt, ziet dat politieke partijen volgen: voor Ringland maakt het niet uit of parlementsleden nu groen, rood of blauw zijn.

Samengevat: het Overton Window geeft een stappenplan om de wereld te veranderen.

1. Neem extreme posities in.
2. Blijf die herhalen en beargumenteren tot de grenzen van het publieke discours verschuiven en je extreme posities het nieuwe midden worden.
3. Blijf druk zetten totdat andere partijen, op zoek naar stemmen, jouw ideeën uitvoeren.

Dat is exact wat sociaaldemocraten en liberalen al minstens een decennium niet doen. Het volgende stuk gaat dieper in op de liberalen, maar laten we het al even over de socialisten hebben.

Het gaat slecht met de sp.a. Geen stemmen, geen verhaal, geen impact op het debat. De PVDA voert de druk op. Dat is niet louter een Vlaams fenomeen, overal in Europa worden sociaaldemocraten langs links voorbijgestoken. In Groot-Brittannië kieperden de Labour-leden, onder aanvoering van kaper Jeremy Corbyn, het partij-establishment overboord. In Nederland overtroeft de Socialistische Partij de sociaaldemocratische PvdA, in Frankrijk wordt een linkse dromer presidentskandidaat voor de Parti Socialiste[^7] en elders in Europa inspireren Podemos en Syriza.

Die ontgoocheling in de 'oude' linkse partijen is logisch. Ze zijn machtspartijen: hun horizon is de volgende verkiezing. Ze kunnen dus geen extreme posities innemen, want het duurt langer dan een paar jaar om het Overton Window te verschuiven. Wanneer ze dan - zonder het publieke debat beïnvloed te hebben - aan de macht komen, rest hen geen andere optie dan te berusten in het heersende discours. Willen ze herkozen worden, dienen ze zich te beperken tot een sociale correctie hier en daar. Ze missen immers de tijd om het heersende TINA-discours[^8] fundamenteel in vraag te stellen.

Een partij als de PVDA daarentegen heeft het stappenplan hierboven goed begrepen. Ze bestaat om het debat te beïnvloeden. De PVDA-top stelt expliciet dat ze de komende vijftien jaar niet aan de macht wil komen.[^9] Die tijd kunnen ze goed gebruiken om het Overton Window te verschuiven, want het PVDA-discours wordt nu als radicaal of ondenkbaar gezien. Als ze daarin slagen, moeten ze niet eens aan de macht komen om hun ideeën te laten zegevieren. Dat toonde Vlaams Belang al aan.

Het Ringland-voorbeeld is vereenvoudigd om het helder te houden. Voor 2012 waren natuurlijk al andere actiegroepen actief. Een ander voorbeeld van het verschuiven van het Overton Window, rond onderwijsbeleid in Michigan, vind je hier:
http://www.dailykos.com/story/2006/5/9/208784/-