De prijs van de makkelijke optie
Dit is een vervolg op Dansen en gedanst worden. Je hoeft dat stuk niet te lezen om dit te kunnen volgen.
In steeds meer aspecten van ons leven kunnen we voor de makkelijke optie gaan. We kunnen eten bestellen met Just Eat in plaats van zelf te koken. Onze GPS ontslaat ons van het zelf navigeren. We kunnen een taxi bestellen via Uber in plaats van er één te moeten zoeken. Tinderen in plaats van een onbekende aan te spreken op café. Dat maakt het leven eenvoudiger en minder vermoeiend. Maar het heeft ook een prijs. Minder om moeten gaan met de echte wereld is ook een verarming.
Neem nu de GPS. Die brengt je snel en vlot naar je bestemming. Maar wie een GPS volgt, beperkt zijn interactie met de wereld rondom hem tot een minimum. Je hoeft niet meer te focussen op straatnaamborden, herkenningspunten of de stand van de zon, dus let je daar ook niet meer op. Je hoeft niet na te denken over waar je vertrok of waar je naartoe gaat. Al wat je moet doen is blind de gegeven instructies volgen.
Op een bepaalde manier ontmenselijkt dit je. Navigeren met een GPS maakt van een autorit het ondergaan van een reeks lange betekenisloze pauzes, onderbroken door een robotachtige stem waar je blind naar luistert. Je wordt herleid tot een gedachteloze uitvoerder van de instructies van je GPS. Je zou zonder veel overdrijven kunnen zeggen dat de GPS jou gebruikt om op zijn bestemming te arriveren.[1]
Dit is geen pleidooi om nooit een GPS te gebruiken. Soms heeft die duidelijk een meerwaarde. Wie minder aandacht moet hebben voor navigatie, kan die gebruiken om meer te genieten van het landschap (bijvoorbeeld op vakantie). Je kan hem gebruiken als hulpmiddel om je te oriënteren op plaatsen waar je nog niet geweest bent. Om je helemaal te kunnen concentreren op het mentaal overlopen van de presentatie die je moet geven. Maar wie hem altijd gebruikt, als gewoonte, geeft veel op.
Who cares, denk je nu misschien. Jij met je aanstellerig gedoe over zelf navigeren. Ik verkies het comfort van geleid worden. So what, als ik al jaren in Antwerpen woon en geen twintig kilometer in eender welke richting kan rijden zonder mijn GPS nodig te hebben. Is dat zo erg?
De virtualisering van de wereld
Op zich niet, maar het gaat niet enkel over de GPS. Steeds meer aspecten van ons leven worden abstracter. Er is steeds minder interactie met de wereld nodig, meer en meer dingen kunnen geregeld worden met een druk op de knop. Het probleem is niet één specifieke technologische vooruitgang, één app, maar een manier van leven die wordt aangemoedigd.
Je zou dat de virtualisering van onze wereld kunnen noemen. Door bovenvermelde apps en technologieën wordt de afstand tussen onszelf en de materiële wereld groter. Het is niet meer noodzakelijk dat we weten hoe onze keuzes tot resultaat leiden, of dat we iets doen om tot resultaat te komen. Onze manier van leven, van in-de-wereld-zijn, verandert. We worden afhankelijker en passiever.
Met een GPS kijk je op een andere manier naar de wereld om je heen. Je aandacht is minder gestructureerd. In plaats van je af te vragen waar je bent en hoe je verder wil, in plaats van doelbewust op zoek te gaan naar de informatie die je nodig hebt om te navigeren, springt je blik van hot naar her. Je gaat niet om met je omgeving maar je bent een passieve toeschouwer. Hé wat een mooie fiets, wat een gekke man, wat een zeldzame auto. Je zou de streek waarin je rondrijdt, meestal de streek waarin je woont, actief de jouwe kunnen maken door er letterlijk je weg in te zoeken. In de plaats daarvan maakt de GPS van je voorruit het zoveelste tv-scherm.
Wie een maaltijd kookt wordt verplicht om te gaan met de materiële werkelijkheid: snijden, koken, bakken. Niet alles zal gaan zoals jij het wil, er zullen frustrerende momenten zijn (een ingrediënt vergeten, iets laten aanbranden), en je onhandigheid kan zelfs tot pijn leiden. Wie daarentegen iets bestelt bij Just Eat, drukt op een knopje en als uit het niets verschijnt zijn eten aan de deur. De enige mogelijke bron van frustratie is een berichtje dat een vertraging meedeelt.
Alles wordt eenvoudiger
Deze evolutie staat nog maar aan het begin. Silicon Valley probeert ons leven zo gemakkelijk en frictieloos mogelijk te maken. Lerende algoritmes voorspellen nu al wat we willen kopen (Amazon suggesties) en wat we willen zien (Netflix). Ze zullen beter worden, tot ze onze wensen haast perfect kunnen anticiperen en zelfstandig nadenken overbodig wordt. Levering zal sneller en onpersoonlijker worden (denk drones). De omgang met de materiële wereld, het handelen, het navigeren of het koken en de vaardigheid die daarvoor nodig is zal verder aan ons oog onttrokken worden. Alles zit verborgen onder een paar knoppen in een gestroomlijnde app.
Het gaat heus niet enkel over Netflix's autoplayfunctie. Je bank probeert al jaren om
financieel advies te automatiseren en zo te verpakken dat enige economische kennis overbodig is. Hoeven ze meteen geen personeel meer te betalen om het je uit te leggen. Vorige maand lanceerde Amazon de 'Dash Button', een apparaatje met wifi dat je favoriete product opnieuw bestelt met één druk op de knop. Neem je het laatste exemplaar uit de kast? Druk op de 'Dash Button' die er ligt en morgen staat een nieuwe lading voor je deur. De volgende stap: die knop, en dus de druk erop, overbodig maken. In het huis van de toekomst registreert je ijskast wanneer je de laatste bus melk opdrinkt en plaatst ze automatisch een nieuwe bestelling.
Velen, niet in het minst de bedrijven die er financieel voordeel bij doen, stellen zo'n toekomst voor als een wereld om van te dromen. Zoveel mogelijk wordt voor ons geregeld, als het even kan zelfs voor we zelf beseffen dat we dat willen. Ze houden ons een wereld voor waar je niet meer met de wereld hoeft om te gaan. Je kan het nog wel, als je wil, maar het hoeft niet. Wie pakweg meubels wil maken als hobby, doe maar op, maar van verplichte interactie met de materiële wereld worden we gespaard. En zullen we uiteindelijk niet allemaal vaker dan we zelf willen voor de makkelijkste optie kiezen?
Wat we verliezen
Het is een wereld waar comfort en gemakkelijkheid het belangrijkst zijn. Waarin we zo weinig mogelijk om hoeven te gaan met de materiële wereld en de frustraties die daaruit vloeien. Waarin we geen vaardigheden, geen competenties, geen handigheid nodig zullen hebben. We hoeven niets te kunnen. Comfortabel zal het zeker zijn, maar wat blijft er van ons over als handelen overbodig wordt? Ik vrees dat we op Wall-E mensen zullen lijken.
Verplicht worden om te interageren met de materiële wereld heeft ook voordelen, en dat zijn we misschien uit het oog verloren. Het verplicht ons om dingen te leren, en elk leerproces kost moeite en is frustrerend. Die opoffering levert gelukkig resultaat op. Iets leren, zelf handelen in het algemeen, maakt ons leven rijker op veel manieren.
Door iets te leren ga je de wereld ook op een andere manier zien en ervaren. Je leert nuances onderscheiden in de wereld die er altijd al waren, maar die je nu pas kan zien. Wat voor ons een bloederige brij is, is voor een chirurg een specifieke breuk die om een specifieke behandeling vraagt. De meeste mensen zien gewoon een rots, maar de getrainde klimmer ziet mogelijke paden naar boven en de geoloog ziet miljoenen jaren geschiedenis. Die nuances zien betekent ook dat je ernaar kan handelen. Door iets te leren zie je mogelijkheden in de wereld die je ervoor niet zag. Het is een positieve feedbacklus: door om te gaan met de wereld openbaren zich nieuwe en betere mogelijkheden om verder om te gaan met de wereld.
Dat geeft je een gevoel van beter worden, van competentie, van agency. Je bent een actieve, handelende mens in de wereld. Iemand die zichzelf een doel stelt en stappen uitvoert om dat te bereiken, niet iemand die leeft van impuls tot impuls. Je ziet een directe link tussen je beslissing om iets te doen, dat daadwerkelijk te doen en hoe dat dan de materiële wereld verandert. Geld kan een maaltijd worden door een druk op de knop of door zelf te koken. De tweede ervaring is kwalitatief anders, dieper en beter dan de eerste.[2]
Dat gevoel, die ervaring kunnen we echter enkel krijgen door om te gaan met de materiële wereld. Niet door op een knop te drukken. De gerieflijke, gestroomlijnde wereld die moderne technologie ons belooft zal dat niet kunnen geven. Dat is een probleem waar we ons te weinig van bewust zijn.
Dit is geen pleidooi tegen moderne technologie, tegen élk stroomlijnen van ons leven. Je hoeft niet je smartphone af te danken en een ambacht te leren. Integendeel, ik ben enthousiast gebruiker van alle aangehaalde vernieuwingen. Maar we zijn op weg naar een wereld waar er hulpmiddelen zullen zijn om werkelijk élk aspect van ons leven eenvoudiger te maken. Ze zullen zo goed, zo gemakkelijk in gebruik zijn dat het heel verleidelijk zal worden om ze altijd te gebruiken. En dan zullen we, waarschijnlijk zonder het zelf ten volle te beseffen, nauwelijks nog om moeten gaan met de materiële wereld. De frustratie en het leerproces dat daarbij hoort zullen we minder en minder doorworstelen. Maar we zullen ook het resultaat ervan missen: de rijkere, diepere ervaring van een actief mens in de wereld te zijn.
Tenzij we voldoende ruimte opeisen en voldoende activiteiten overhouden waar we die ervaring nog wel vinden. Meer daarover in Waarom de moeilijke optie de moeite waard is.
De verwoording is geïnspireerd door 'All Things Shining. Reading the Western Classics to Find Meaning in a Secular Age' van Hubert Dreyfus en Sean D. Kelly. Dat is een interessant en intrigerend boek waar de auteurs teruggrijpen naar Homerus om betekenis te vinden in onze nihilistische wereld, het is zeker het lezen waard. Het gedeelte over GPS staat in het concluderende hoofdstuk):
"The GPS (...) offers a great technological advance. But notice the hidden cost to this advance. When the GPS is navigating for you, your understanding of the environment is about as minimal as it could be possibly be. It consists of knowing things like 'I should turn right now'. In the best case (...) this method of navigating gets you to your destination quickly and easily. But it completely trivializes the noble art of navigation, which was the province of great cultures from the seafaring Phoenicians to the navigators of the Age of Discovery. To navigate by GPS requires no sense of where you are, no sense of where you're going, and no sense whatsoever for how to get there. Indeed, the whole point of the GPS is to spare you the trouble of navigating.
But to lose the sense of struggle is to lose the sensitivities - to landmarks, street signs, wind direction, the height of the sun, the stars - all the meaningful distinctions that navigational skill reveals. To navigate by GPS is to endure a series of meaningless pauses at the end of which you do precisely what you are told. There is something deeply dehumanizing about this: it's like being the central figure in a Beckett play without the jokes. Indeed, in an important sense this experience turns you into an automated device the GPS can use to arrive at it's destination. This is one of the ways the world can be, and at times it is the best the world can be. But to aim for this as an entire way of life is to lose touch with the skill and care, the reference and awe, that are some of the moods that bring out human beings at their best."
↩︎Dat betekent natuurlijk niet dat je altijd voor zelf koken moet gaan. Dat kost veel meer energie, en er is niets mis met af en toe voor de gemakkelijke optie te kiezen. ↩︎